Σημείωμα της έκδοσης – Karl Marx: Grundrisse

Το 1982 οι εκδόσεις Α/συνέχεια ξεκινούν τη δραστηριότητά τους με την έκδοση της Εισαγωγής των Βάσεων Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (Grundrisse), του περίφημου έργου στο οποίο ο Καρλ Μαρξ διαπραγματεύεται, εφαρμόζοντας τη διαλεκτική μέθοδο, τα βασικά ζητήματα της πολιτικής οικονομίας. Η συγκεκριμένη έκδοση, ως αφετηρία του εγχειρήματος, δεν είναι σε καμία περίπτωση τυχαία. Όπως δεν είναι τυχαία και η συνέχεια το 1983: τη χρονιά αυτή γίνεται η δεύτερη έκδοση της Εισαγωγής, αλλά και η πρώτη έκδοση της Εκλογής από τις Grundrisse, ενώ ακολουθούν τα Αποτελέσματα του άμεσου προτσές παραγωγής (VI ανέκδοτο κεφάλαιο). Η αντίληψη που διαπερνάει την έκδοση έργων που για διάφορους λόγους δεν είχαν γίνει γνωστά στο αριστερό κοινό της χώρας μέχρι τότε, είναι ότι η εκδοτική δραστηριότητα πρέπει να συνδυαστεί με τα ζητήματα της γενικής προετοιμασίας και στο επίπεδο της θεωρίας: κρίση – αναδιάρθρωση, μετάβαση – παλινόρθωση, ο κόσμος την περίοδο 1950-1990, διαλεκτική και μαρξισμός, αφομοίωση της πείρας του κομμουνιστικού κινήματος. Τα εισαγωγικά κείμενα της εκδοτικής ομάδας, στα οποία μπορεί να ανατρέξει σε κάθε περίπτωση ο αναγνώστης, περιγράφουν με σαφήνεια αυτό το πλαίσιο.

Οι τρεις αυτές εκδόσεις κειμένων του Μαρξ ανέδειξαν παράλληλα το σημαντικό μελετητικό και μεταφραστικό έργο του Γιάννη Χοντζέα. Ο Γιάννης Χοντζέας, στην προσπάθειά του να αναμετρηθεί με τα ζητήματα της αμφισβήτησης του μαρξισμού, όπως παρουσιάζονταν μέσα στις συζητήσεις και τις αντιπαραθέσεις εκείνης της εποχής, προχώρησε στη μετάφραση των Βάσεων Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας (Grundrisse), ώστε να αποτελέσουν ένα χρήσιμο εργαλείο για την ανασύνθεση και εμβάθυνση στον επαναστατικό μαρξισμό.

Στα εισαγωγικά σημειώματα των δύο εκδόσεων (1982 και 1983), αλλά και στο ανέκδοτο μέχρι σήμερα κείμενό του που περιλαμβάνουμε στην παρούσα έκδοση ως Πρόλογο, ο Γιάννης Χοντζέας δίνει ξεκάθαρα το στίγμα του δύσκολου εγχειρήματος: Οι Grundrisse αποτέλεσαν το εργαστήρι της συγγραφής του Κεφαλαίου, αλλά επιπρόσθετα πραγματεύονται ζητήματα που δεν στάθηκε δυνατό να περιληφθούν στο Κεφάλαιο. Κάτι που βρίσκεται στον αντίποδα των προσπαθειών ποικίλων «αναγνώσεων» που έγιναν κατά τις δεκαετίες 1950-1980

για την αντιπαράθεση του Μαρξ των Grundrisse στον Μαρξ του Κεφαλαίου. Ο Χοντζέας απαντάει σε αυτές τις απόψεις, επιλέγοντας τα αποσπάσματα εκείνα των Grundrisse τα οποία κυρίως αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης στο επαναστατικό κίνημα —και όχι μόνο— της Δυτικής Ευρώπης κατά την εικοσαετία 1960-1980, προβάλλει τις βασικές έννοιες που πραγματεύεται ο Μαρξ στο έργο αυτό, παρουσιάζει τις περιπέτειες των Grundrisse από τη στιγμή που είδαν το φως της δημοσιότητας, καθώς και την πολλαπλή τους εκμετάλλευση.

Ας σημειωθεί ότι η πρώτη ολοκληρωμένη και προσεγμένη έκδοση των Grundrisse στα ελληνικά πραγματοποιήθηκε λίγο αργότερα, το 1989-1992, από τις εκδόσεις Στοχαστής σε τρεις τόμους, σε μετάφραση του Διονύση Διβάρη.

Ωστόσο, ο «μετακομμουνιστικός κόσμος» δεν απαλλάχτηκε από τις σύμφυτες αντιθέσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ίσα-ίσα, πολύ σύντομα αποδείχθηκε πως οι «ανάσες» που πήρε με την αναδιάρθρωση δεν ακύρωσαν την κρίση αλλά την επανέφεραν στο προσκήνιο πιο παγκοσμιοποιημένη, πιο βαθιά, πιο γενικευμένη. Ούτε απαλλάχθηκε από τους πολέμους και την τάση να απορρίπτεται, να εξοστρακίζεται όλο και μεγαλύτερη μάζα εργαζόμενων από την παραγωγική εργασία και να είναι αναγκαία η καταστροφή τεράστιων παραγωγικών δυνάμεων για να διαιωνίζονται οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.

Σήμερα πολλοί μιλούν για «επιστροφή του Μαρξ» για να εξηγήσουν το νέο μεγάλο επεισόδιο της γενικής κρίσης. Πολλά εξώφυλλα έγκυρων αστικών περιοδικών κοσμούνται με τον Κ. Μαρξ και διάφοροι οικονομολόγοι ομολογούν πως είχε δίκιο σε πολλά για την κατανόηση και περιγραφή της κρίσης. Σε ολόκληρο τον κόσμο οι πωλήσεις των έργων του αυξάνονται. Ο Μαρξ επανεφευρίσκεται ως αναλυτής του καπιταλισμού, αλλά αποκρύπτεται ως κριτής του και κυρίως ως επαναστάτης…

Πιο σωστά, αντί για «επιστροφή του Μαρξ», θα έπρεπε να μιλάμε για «επιστροφή στον Μαρξ», στην ουσία του μαρξιστικού έργου στο σύνολό του. Γιατί μόνο αυτή η «επιστροφή» μπορεί να μας εξοπλίσει πολιτικά και επιστημονικά για την μελέτη της σύγχρονης πραγματικότητας. οι Grundrisse συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην κατανόηση και στην εμβάθυνση πολλών ζητημάτων για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, τις αντιθέσεις του, τις κρίσεις του. Όμως, η «επιστροφή στον Μαρξ» και ειδικά μέσω των Grundrisse επιβάλλεται

και για έναν άλλο σοβαρότατο λόγο. Ο «μετακομμουνιστικός» κόσμος θέτει πολλά ζητήματα προς εξέταση για το τι ήταν ο σοσιαλισμός, τι ήταν ο «υπαρκτός σοσιαλισμός», πού απέτυχε και γιατί. Όπως τονίζει ο Γιάννης Χοντζέας, «οι Grundrisse βοηθάνε ακόμα περισσότερο στην κατανόηση του εσωτερικού μηχανισμού του καπιταλισμού και επομένως, στο ριζικά διαφορετικό χαρακτήρα της μετάβασης στον κομμουνισμό σε σχέση με τις προηγούμενες μεταβάσεις. Η δυνατότητα κατανόησης και μέσα από τις Grundrisse της ιδιαιτερότητας

της σχέσης – κεφάλαιο βοηθάει στην απόρριψη εκείνων των προσαρμογών που συντελέστηκαν σαν αναγκαίες και απαραίτητες στην ιστορική πορεία μετάβασης στο σοσιαλισμό. Οι τέτιες προσαρμογές όμως, εκείνες που δεν ήταν ούτε αναγκαίες ούτε απαραίτητες για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό, θεωρήθηκαν σαν τέτιες για τη δικαιολόγηση της μεγάλης προσαρμογής».

Η σημερινή ενιαία έκδοση της Εισαγωγής και της Εκλογής των Βάσεων Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας καθιστά πιο εύχρηστη και προσιτή στο ευρύ αναγνωστικό κοινό την αναδρομή και αναφορά σε ένα σημαντικό έργο που συνοψίζει τις οικονομικές μελέτες του Μαρξ σε διάστημα δεκαπέντε χρόνων, αποτελεί την «πρώτη γραφή» του Κεφαλαίου και αποτυπώνει τη μαρξιστική σκέψη στη γέννησή της. Ο Μαρξ συνέγραψε τα επτά τετράδια του χειρογράφου των Βάσεων Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας σε δύσκολες συνθήκες, στο

διάστημα μεταξύ Οκτωβρίου 1857 και Μαρτίου 1858, με αφορμή την κρίση του 1857, προκειμένου να προλάβει να ξεδιαλύνει τις βασικές γραμμές των οικονομικών του μελετών πριν από την επανάσταση που o ίδιος θεωρούσε πιθανό ότι θα ξεσπούσε ως επακόλουθο της κρίσης.

Τα τρία εισαγωγικά σημειώματα του Γιάννη Χοντζέα —το ένα ανέκδοτο μέχρι σήμερα— αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της έκδοσης, καθώς θέτουν το πλαίσιο της συζήτησης για τα θέματα που πραγματεύονται οι Grundrisse. Μελετώντας τα, διαπιστώνει κανείς πόσο η ανάλυση του Χοντζέα αντέχει ακόμη στο χρόνο… Το νέο κίνημα που αναπτύσσεται σε ολόκληρο τον κόσμο, κάτω από πρωτόγνωρες συνθήκες και χωρίς τα εφόδια που υπήρχαν στο παρελθόν, έχει πολλά να κερδίσει από το μαρξιστικό έργο και ειδικά από τις Grundrisse. Σε τρία βασικά επίπεδα: στην κατάχτηση της διαλεκτικής, στην κατανόηση της ουσίας του καπιταλιστικού συστήματος και στο τι σημαίνει η υπέρβασή του, ο κομμουνισμός. Έτσι δεν πρόκειται για μια απλή επιστροφή στα κείμενα. Η «επιστροφή στον Μαρξ>) έχει νόημα μόνο σαν «επιστροφή στο μέλλον», σαν συνειδητή προσπάθεια μετασχηματισμού της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων.

Με την έκδοση αυτή θέλουμε να επιμείνουμε στην επικαιρότητα του κομμουνισμού, η οποία «όσο κι αν απωθείται, διαστρέφεται ή γελοιοποιείται, είναι το μεγάλο δίδαγμα που βγαίνει για όποιον μελετήσει σε βάθος το πλήθος από τα όποια φαινόμενα αμφισβητούνται, ερμηνεύονται έτσι ή αλλιώς, αναθεματίζονται ή προβάλλονται. Και η επικαιρότητα αυτή θα παραμείνει σαν μια αντικειμενική απαίτηση όσο παρατείνονται και περιπλέκονται τα προβλήματα που εμφανίζονται σαν αδιέξοδα της σημερινής εποχής. Και με αυτήν θα

αναμετρηθούν οι γενιές του σήμερα και του αύριο». Οι γενιές του τότε φαίνεται ότι αναμετρήθηκαν με αυτήν, άνοιξαν, όπως άνοιξαν, δρόμους. Η μεταπολεμική γενιά και ιδιαίτερα η γενιά του «μετακομμουνιστικού» κόσμου είδαν —και μάλιστα με δραματικό τρόπο— πού οδηγεί η «ακύρωση» αυτής της απαίτησης, ενώ για τις γενιές του σήμερα και του αύριο η ανάγκη αυτής της αναμέτρησης αναβλύζει μέσα από τη σύγχρονη αναγκαιότητα και τα αδιέξοδα του καπιταλισμού.

Μάρτιος 2009

Εκδόσεις Α/συνέχεια