1922, Ιστορία που αντηχεί ακόμα – Συνέντευξη του Αλ. Θεοδωρίδη

Μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για το νέο ημερολόγιο 2022 των εκδόσεων Α/συνεχεια με τον επιμελητή της έκδοσης Αλέξη Θεοδωρίδη.

Συνέντευξη στον Νίκο Ταυρή, για τον δρόμο.

Ο τίτλος του ημερολογίου των εκδόσεων Α/συνέχεια για το 2022 είναι «1922, Ιστορία που αντηχεί ακόμα». Για ποιο λόγο επιλέχθηκε αυτό το θέμα και αυτός ο τίτλος;

Με τις εκδόσεις Α/συνεχεια αποφασίσαμε για το 2022 να βγάλουμε ένα ημερολόγιο με θέμα τα 100 χρόνια από το 1922 και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Την προηγούμενη χρονιά είχαμε την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, η οποία αποτέλεσε και την ιδρυτική πράξη του ελληνικού κράτους, το ξεκίνημα μιας ιστορίας φορτωμένης από πυκνά γεγονότα και σταθμούς. Το 1922 αποτέλεσε έναν σταθμό στην εξέλιξη αυτή. Το 1922, σχεδόν οριστικοποιούνται τα σύνορα της σημερινής Ελλάδας, και σταθεροποιείται η εθνική σύνθεση του πληθυσμού όπως θα προκύψει μετά από την Ανταλλαγή.

Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής παίζοντας σκάκι πάνω σε περιοχές και έθνη δεν είχαν κανένα πρόβλημα να χρησιμοποιήσουν και στη συνέχεια να εγκαταλείψουν την Ελλάδα σε μια πολεμική επιχείρηση στα βάθη της Τουρκίας. Την ίδια στιγμή, η άρχουσα ελληνική ελίτ ταυτιζόταν με τη μία ή την άλλη πτέρυγα των ξένων δυνάμεων, με μόνο κίνητρο την κατοχύρωση της πολιτικής της ισχύος, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε την οριστική καταστροφή του ελληνισμού της Ανατολής. Κατά τη γνώμη μας σήμερα βρισκόμαστε σε ένα αντίστοιχο σταυροδρόμι για τους λαούς της περιοχής. Η κατανόηση του προηγούμενου μεγάλου σταθμού αλλά και η ανάδειξη των φορτίων μνήμης που κουβαλούν οι λαοί μας είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για τον σωστό προσανατολισμό σε αυτόν τον νέο γύρο γεωπολιτικών ανακατατάξεων.

Ακόμα φιλοδοξούμε με αυτό το ημερολόγιο να προσφέρουμε ένα όμορφο και χρήσιμο δώρο για τα Χριστούγεννα και τη νέα χρονιά που να κινητοποιεί τη μνήμη και να παρέχει συνεχώς αφορμές για αναζήτηση και προβληματισμό.

Τι πρέπει να περιμένει να βρει ο αναγνώστης στο εσωτερικό του ημερολογίου;

Το ημερολόγιο αποτελείται από 53 φωτογραφίες που συνοδεύονται από μικρά κείμενα και μαζί συνθέτουν κάποιες σημαντικές πτυχές και θέματα των διαδικασιών μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στα έθνη-κράτη και τη θέση του Ελληνισμού σε αυτές. Επίσης περιέχονται τρία κάπως μεγαλύτερα κείμενα που επιχειρούν με έναν πιο συνεκτικό τρόπο να δείξουν τι είναι αυτό που χάθηκε στις δίνες των γεωπολιτικών ανακατατάξεων της εποχής και της περιοχής, να αναγνώσουν τα ιστορικά νήματα και τα «εν δυνάμει» του Ελληνισμού που ματαιώθηκαν, και να αναδείξουν την ιστορική και πολιτική φύση του τουρκικού καθεστώτος και τη σημασία των γενοκτονιών ως ιδρυτικών πράξεων αυτού.

Ποια είναι λοιπόν αυτά τα χαρακτηριστικά του τουρκικού καθεστώτος και πώς το επηρέασαν αυτές οι «ιδρυτικές πράξεις»;

Πράγματι το (νεο)τουρκικό καθεστώς εμφάνισε κάποια πρωτόγνωρα χαρακτηριστικά που ακόμα και σήμερα κρύβονται κάτω από τις επικρατούσες ιδεολογικοποιήσεις στην Ελλάδα. Η νεοτουρκική ιδεολογία που επικράτησε με τον κεμαλισμό αποτελούσε τη συνάντηση του τουρκισμού και του δυτικού (κυρίως γερμανικού) θετικισμού και ρομαντισμού. Ο (νέος) Τούρκος παρουσιάστηκε ως η ενσάρκωση του νιτσεϊκού υπερανθρώπου που ως ο μηχανικός της νέας εποχής θα έφτιαχνε την κοινωνία στα επιθυμητά του μέτρα. Το κοινωνικό υποκείμενο αυτών των μετασχηματισμών δεν ήταν βέβαια η τουρκική αστική τάξη αλλά στρατιωτικά και γραφειοκρατικά στρώματα που εργαλειοποιούσαν τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς – ειδικά αυτούς που προήλθαν από τα Βαλκάνια μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Κύρια στρατηγική τους ήταν ο εκτουρκισμός των μουσουλμάνων και η εξόντωση/ξεριζωμός των μη-μουσουλμάνων. Μέσα από τις γενοκτονίες και την απαλλοτρίωση του πλούτου από τους χριστιανικούς πληθυσμούς έγινε μία μεγάλων διαστάσεων συσσώρευση κεφαλαίου, ιδρυτική του τουρκικού καπιταλισμού.

Για ποιο λόγο το ελληνικό κράτος και η ελληνική ελίτ κράτησαν αυτή τη στάση;

Είναι αξιοσημείωτο ότι η ελληνική Βουλή αναγνώρισε τη γενοκτονία πολλά χρόνια αφού συντελέστηκε. Μόλις το 1994 ψηφίστηκε η αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου και το 1998 η Γενοκτονία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Είναι ίσως θέμα μιας άλλης συζήτησης το γιατί έχουν αναγνωριστεί πολλές γενοκτονίες (Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου) και όχι μία και αδιάσπαστη που να περιλαμβάνει ολόκληρο τον Ελληνισμό της περιοχής, ή ακόμα και όλους τους μη-μουσουλμανικούς πληθυσμούς που εξοντώθηκαν (Αρμένιοι, Ασσύριοι, Έλληνες). Το σημαντικό είναι ότι το κράτος σιώπησε ακριβώς γιατί ήταν συνένοχο στην απομόνωση και τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Ανατολής.

Ήδη από την ίδρυσή του το ελληνικό κράτος έφερε την μεγάλη αντίφαση μεταξύ του μέχρι τότε τρόπου ύπαρξης του Ελληνισμού και της δυτικών προδιαγραφών εθνοκρατικής και εξαρτημένης ύπαρξης που αναγκάστηκε να υιοθετήσει μετά το πέρας της Επανάστασης. Αυτή την αντίφαση ακολουθούσε και μια δεύτερη: Αυτή μεταξύ του Ελληνισμού που βρισκόταν μέσα στο όρια του εθνικού κράτους και αυτού που ήταν εκτός αυτών των ορίων. Είχαν διαφορετικές ιστορικές πορείες, διαφορετικές ταξικές συνθέσεις και διαφορετικές θέσεις στα μεγάλα σταυροδρόμια που ακολούθησαν. Το εθνικό κράτος δε μπορούσε παρά να υπονομεύει την εθνική ενότητα με τους εξω-ελλαδικούς ομοεθνείς πληθυσμούς όπου δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να τους εργαλειοποιήσει.

Ειδικά για την περίοδο που συζητάμε, η αρκετά ανεπτυγμένη ελληνική αστική τάξη στην Ανατολή αφενός αποτελούσε απειλή για τον συσχετισμό δύναμης της ελλαδικής ελίτ και αφετέρου δεν εντασσόταν σε καμία στρατηγική των Μεγάλων Δυνάμεων και πατρώνων του ελληνικού κράτους. Αυτοί είναι και οι βασικοί λόγοι της υιοθέτησης μιας στάσης που συνοψίζεται στη φράση του Α. Στεργιάδη, ύπατου αρμοστή Σμύρνης: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα».

Τέλος, πες μας λίγα λόγια για το εξώφυλλο.

Η εικόνα του εξωφύλλου είναι από μια καρτ ποστάλ των αρχών του 20ού αιώνα, κομμάτι της συλλογής «εν Πόντω» του Στέργιου Θεοδωρίδη. Απεικονίζει την Φιλαρμονική Τραπεζούντας μέσα σε μια βάρκα με το όνομα «Αργώ – Ναυτική Εκστρατία». Η Αργοναυτική Εκστρατεία αποτελεί τη μυθολογική αρχή και ένα διαχρονικό σημείο αναφοράς της παρουσίας του Ελληνισμού στη Μαύρη Θάλασσα. Αν παρατηρήσει κανείς το εξώφυλλο θα δει παράλληλα με αυτό το σημείο αναφοράς και την τότε πολιτισμική και οικονομική άνθιση, τον κοσμοπολιτισμό και την αυτόνομη ύπαρξη αυτού του άλλου Ελληνισμού που αγνοήθηκε τόσο στην Ελλάδα. Στο εσωτερικό του ημερολογίου βρίσκονται και άλλα κομμάτια της συλλογής «εν Πόντω».